Dordrecht

Lezing door politicoloog Gilbert Achcar op 9 februari 2006 in ’t Hof

Zo’n 80 mensen uit het onderwijs, de gemeente, vakbonden, politie, bewonersorganisaties, de politiek, zelforganisaties, welzijnsorganisaties en jongerenwerk waren in ’t Hof aanwezig.

Samenvatting van de lezing
De affaire rond de cartoons is een goed vertrekpunt voor de discussie. Op het eerste gezicht lijken de reacties op de cartoons in de islamitische wereld overdreven. Waarom al die ophef? Waarom roept het zoveel geweld op? Je kunt er op twee manieren naar kijken: De cartoons worden gebruikt als voorwendsel om agressief te reageren, als uitlaatklep voor opgekropte frustraties. Maar je kunt de reactie op de cartoons ook zien als een symptoom van een fenomeen van al jaren toenemende spanningen.De toenemende botsingen zijn te zien als een botsingen tussen twee beschavingen, de islam en het ‘het westen’, maar ook als botsing tussen een beschaving en ‘de barbaren’, waarbij elke partij zichzelf ziet als ‘beschaafd’ en de ander als ‘de barbaren’.

Achcar stelt echter: het is geen botsing tussen beschavingen maar een botsing tussen barbarbarismen. In elke beschaving zit een potentie van barbarisme. In tijden van crisis zien we vaak een voedingsbodem voor onbeschaafd gedrag. De huidige crisis is het gevolg van onbeschaafdheid (barbarisme) aan beide kanten.

Achcar schetst de huidige crisis in ‘het westen’ en volgt daarbij het bijbelse (christelijke) principe: Kijk eerst naar de balk in je eigen oog, voordat je de ander wijst op de splinter in zijn oog. In het westen is er een terugslag gekomen in de jaren ’70; tijdens de economische crisis in de jaren ’70 kwam er een einde aan een historische periode van sociale hervormingen. Na de crisis kwam het neoliberalisme op met de afbraak van sociale zorgsystemen en de verzorgingsstaat; de conservatieve revolutie. Extreem rechts kwam op, dit is niet te vergelijken met het nazisme maar het is wel goed om te realiseren dat dit continent de ergste vorm van barbarisme heeft gekend in WOII. De politiek-economische veranderingen vanaf de jaren ’70 hebben het politieke klimaat in Europa sterk beïnvloed, ook de discussie over bijvoorbeeld migranten en vluchtelingen worden door deze economische regressie bepaald.

Hoe onderscheid beschaving zich van barbarisme? Bij beschaving volgt de maatschappij een stelsel van regels (wet), bij barbarisme geldt de wet van de jungle. Op internationaal niveau is de law of the jungle trend ingezet door Bush senior die op 11 september 1990 een toespraak hield over ‘De nieuwe wereldorde’, maar inmiddels is dat verworden tot de nieuwe worlddisorder. De meeste wetten van de VN worden door de VS geschonden. Zij geven het minste uit aan ontwikkelingssamenwerking en meer aan militaire uitgaven dan alle andere landen bij elkaar. Daar ligt de kiem voor het groeiende barbarisme. Het religieus fundamentalisme van Amerika’s meest conservatieve regering ooit is des te gevaarlijker vanwege zijn enorme militaire macht.

Achcar beschouwt alle vormen van fundamentalisme als een vorm van barbarisme. Fundamentalisme zit niet in de genen of in de basis van de Islam of in welke godsdienst dan ook maar is een historisch fenomeen. In 1959 was de communistische partij de grootste partij in Irak. In 1966 verklaarde de Syrië de Syrische staat als officieel atheïstisch. In Cairo lopen nu veel meer gesluierde vrouwen rond dan in de jaren ’60. In de jaren ’50 was links nationalisme de sterkste kracht in het midden oosten. De opkomst van het Islamitisch fundamentalisme is dus een historisch fenomeen.

In de jaren ‘50/’60 bevocht de VS met zijn oudste bondgenoot Saoedi Arabie het linkse nationalisme met behulp van de Islam. Saoedie Arabie heeft het meest fundamentalistische regime in het Midden Oosten, waarmee vergeleken Iran heel modern en vrouwvriendelijk is.
In Afghanistan vocht de VS met behulp van Osama bin Laden tegen Rusland. Na het succesvolle uitschakelen van het linkse nationalisme, ontstond er een vacuüm dat gevuld is door het Islamitisch fundamentalisme.
Vanaf de jaren ’70 ontwikkelde zich in het Midden Oosten een woede tegen dictatoriale regimes die gesteund werden door westerse machten, met name de VS.
Zelfs de oppositie is moslimfundamentalistisch in Saoedi Arabie, omdat dit de enige volksbeweging is. Ook in het Midden Oosten zien we dus een tendens van regressie richting barbarisme.

In de clash tussen de symbolen “Bush’ en ‘Bin Laden’ zijn geen van beiden vertegenwoordigers van ‘beschaving’ in de positieve zin van het woord. Osama bin Laden presenteert niet de Arabische beschaving, evenmin als Bush de Westerse beschaving belichaamd. In termen van de verlichting is Bush een vijand van de beschaving.

Terug naar de cartoons. Deze zijn een symptoom van de clash, de botsing. Als diezelfde cartoons getekend zouden zijn door een moslim in een moslimland, dan zou Achcar het beschouwen als een stap vooruit in de vrijheid van meningsuiting. Nu is het een uiting van discriminatie en racisme. Achcar zag vandaag in een Dordts restaurant de afbeeldingen van Jezus en Maria op het heren en dames toilet. Wellicht zullen er mensen zijn die zich er aan storen, maar het maakt wel fundamenteel verschil uit dat het gaat om spotprenten van religieuze waarden uit de eigen samenleving. Een cartoon van Mohammed gemaakt in een westers land is een uiting van racisme, vooral nu bekend is dat dezelfde Deense krant antichristelijke cartoons weigerde te plaatsen. Natuurlijk is dat nog steeds geen enkele rechtvaardiging voor al het geweld dat n.a.v. de cartoons in moslimlanden is losgebarsten. De regeringen in islamitische landen laten het geweld toe om het volk stoom te laten afblazen, als afleiding van echte problemen. Het geweld is dus het symptoom van regressie in het Midden Oosten.

Hoe komen we uit het conflict? Er zijn een paar lichtpunten:

• De Arabische wereld kan anders. Er is geen reden om aan te nemen dat Arabische Islamitische landen zich niet tot een democratie kunnen ontwikkelen. Ook de Islam heeft hervormende bewegingen en verlichte stromingen gekend en kan een algehele verlichting doormaken zoals andere godsdiensten. In veel Arabische landen is democratie een hoge waarde.

• De scheiding tussen kerk en staat is een voorwaarde voor democratie. Een positief voorbeeld is Turkije.

• De anti-globalisten kunnen een belangrijke stimulans zijn. Zij ondersteunen op mondiaal niveau democratiserende krachten in het Midden Oosten. De demonstraties tegen de oorlog in Irak van 15 februari 2003 door de antiglobalisten waren een hart onder de riem voor democratiserende groepen in Arabische landen.

Vragen uit het publiek:

Vraag: Wie zijn onze verlichte counterparts in de Arabische wereld?
Achcar: Er is op dit moment geen enkele betrouwbare regering in het Midden Oosten, wel zijn er goede ngo’s (niet gouvernementele organisaties) om mee samen te werken. Organisaties zoals vakbonden en maatschappelijke organisaties die bouwen aan de civil society. Het is belangrijk om hier in het westen de trend van regressie tegen te gaan en om ons niet door angst te laten leiden. Heel belangrijk is de integratie van Turkije in de Europese Unie, Turkije kan een brug vormen tussen Europa en het Midden Oosten.

Vraag: Wat kunnen we doen aan het geweld en de frustratie van mensen in het Midden Oosten?
Achcar: Het is belangrijk om de gebeurtenissen in het Midden Oosten in de juiste proporties te zien. Verreweg de meeste moslims zijn niet gewelddadig. De televisiebeelden zijn uitvergroot en creëren angst in het westen. Bij demonstraties tegen de cartoons gaat het om een relatief kleine groep, behalve in landen waar de overheden de demonstraties stimuleren. We kunnen de mensen dáár helpen door hier in het westen te vechten tegen islamofobie en tegen westerse agressie in het Midden-Oosten.

Vraag: Hoe moet je omgaan met de spanning tussen enerzijds het recht van vrije meningsuiting en anderzijds het recht op vrijheid van godsdienst.
Achcar: Wat betreft de vrijheid van meningsuiting: Iedereen heeft het recht om domme dingen te zeggen, en vervolgens heb je het recht om te zeggen dat domme dingen dom zijn. Als mensen zeggen dat de oorzaak van het geweld in de islam zelf ligt, in plaats van aan mis-interpretatie of misbruik, dan kan dat leiden tot racisme. En nogmaals: geweld is niet inherent aan godsdienst. De koran is niet gewelddadiger dan het oude testament. Het judaïsme en de islam ontstonden beiden als staatsreligies waarin geweld een plek heeft. Het nieuwe testament is anders, Jezus was geen staatsman, maar stond aan de kant van de onderdrukten. Daartegenover staat dat de christelijke kerk wel weer een heel gewelddadige geschiedenis heeft.

Vraag: Zie je een rol voor islamitische migranten in Nederland?
Achcar: ja, natuurlijk. Turken kunnen bijvoorbeeld een rol spelen om Turkije bij de Europese Unie te halen. Door democratische bewegingen in de herkomstlanden te stimuleren kan er op de lange duur echt wat veranderen.

Vraag: Wat moet de houding zijn ten aanzien van migranten?
Achcar: Migranten hebben rechten én plichten. Wij moeten strijden tegen islamofobie!

Vraag: Wat is het de rol van economische ontwikkelingen als oorzaak voor de clash (naast historische en culturele verklaringen)? Dat Nederland steeds conservatiever wordt heeft toch met de economische crisis te maken?
Achcar: Natuurlijk heeft dat er mee te maken. In mijn verhaal over de opkomst van het neoliberalisme in de jaren ’70 als gevolg van de crisis, heb ik geprobeerd dat duidelijk te maken. We moeten voorkomen dat migranten zondebok fungeren. Om deze ontwikkelingen tegen te gaan moet de afbraak van het sociale vangnet gestopt worden. Een nieuw Marshallplan ter bevordering van de werkgelegenheid zou een oplossing zijn.

Vraag: Wat is de rol van de media in dit conflict?
Achcar: de media zijn een groot probleem en zijn vaak niet onafhankelijk. Het is de plicht van journalisten om objectief te oordelen en om vooroordelen onderuit te halen.

De gemeente Dordrecht liet bij monde van wethouder Spigt weten het debat te willen stimuleren op allerlei niveaus en de wens werd uitgeproken dat de mensen in de zaal een voorhoede zullen vormen om het gesprek met anderen in de stad voort te zetten. Het belang van verdieping in de achtergronden van het conflict en van het blijven zoeken naar dialoog, is de boodschap. Jammer dat de wethouder zelf niet heeft kunnen deelnemen aan de discussie en slechts tijd had voor de opening.

Organisatie: COS Zuid Holland Zuid, centrum voor ontwikkelingssamenwerking.
Wijnstraat 237, 3311 BV Dordrecht
T: 078-6131788 E: j.schoon@coszhz.nl

De boodschap die SP Dordrecht u mee wil geven is dat we moeten beseffen dat culturen de mensen en de volkeren onderscheiden en dat beschavingen mensen en culturen verenigen. In tegenstelling tot cultuur en religie is beschaving een kwestie van eenheid, niet van verscheidenheid. Vanuit werelden van verschil smeden beschavingen een gemeenschappelijke toekomst, die in tegenstelling tot zoveel onheils- en ondergangs- en eindtijdprofeten geen natuurlijke grenzen erkent. Want beschaving is een kwestie van vooruitgang, niet van verval. Het is een vooruitgang die van culturen en religies hefbomen maakt voor een nieuwe wereld, een richtinggevend Europa en een beter Nederland.